بزرگنمايي:

خبریزد- استان یزد با حدود 131 هزار و 575 کیلومتر مربع، چهارمین استان وسیع کشور از نظر وسعت است که در قسمت مرکزی فلات ایران در حاشیه ‎ ی دشت ‎ های کویر لوت قرار دارد.

این استان دارای 11 شهرستان، 24 شهر، 22 بخش و 51 دهستان است که با استان ‎ های سمنان از شمال غرب، اصفهان از غرب، فارس از جنوب و جنوب غرب، خراسان جنوبی از شرق، خراسان رضوی از شمال شرق و کرمان از شرق و جنوب شرق همجوار است.

از نظر ناهمواری ‎ ها، «کویر ریگ زریّن» در نزدیکی عقدا، در پست ‎ ترین نقطه کویری شرق استان یزد با ارتفاع 666 متر  قرار دارد و بلندترین نقطه استان را می ‎ توان ارتفاعات شیرکوه با 4075 متر در شهرستان تفت دانست که در جهت شمال غرب به جنوب شرق کشیده شده است و در اعتدال هوای استان نقش مهمی ایفا می ‎ کند.

یزد نیز شهر سفرهای زیرزمینی است که  مهم‌ترین این سفره‌ها در حوزه‌ی دشت یزد ـ اردکان قرار دارد. این منبع آبی که از جنوب فهرج تا شمال اردکان کشیده شده، در مصارف کشاورزی، صنعت و حتی شرب مورد استفاده قرار گرفته که بهره‌برداری از آن توأم از طریق قنوات و چاه‌های عمیق صورت می ‎ گیرد.

در استان یزد دو هزار و 949 رشته قنات دایر وجود دارد که طول کل آنها بالغ بر دو هزار و 663 کیلومتر است و شهرستان تفت با 1473 رشته قنات بیشترین تعداد قنات را در استان داراست.

از لحاظ آب‌ و هوا نیز این استان،‌ به‌دلیل واقع شدن در حاشیه‌ی کویر، خشک و سرد بیابانی است و این آب و هوا در سه ناحیه‌ی کوهستانی، نیمه‌کوهستانی و جلگه‌ای مشهود است. میزان متوسط بارندگی آن نیز بین 160 تا 210 میلی‌متر نوسان دارد به ‌طوری‌که مقدار متوسط باران با توجه به شرایط منطقه‌ای متفاوت است. در ارتفاعات میزان بارندگی زیادتر بوده و هر چه به دشت‌های کویری نزدیک‌تر می‌شویم به حداقل می‌رسد.

جمعیّت استان یزد براساس آخرین سرشماری ‎ ها بیش از یک میلیون و 100 هزار نفر است70 درصد آن را جمعیّت شهری و 30 درصد را جمعیّت روستایی تشکیل می ‎ دهد. مردم استان یزد ایرانی اصیل و از نژاد آریایی هستند و به دلیل موقعیت جغرافیایی و سوابق تاریخی استان، کمتر با نژادهای غیر ایرانی آمیخته ‎ اند.

زبان مردم یزد نیز فارسی با گویش یزدی است ولی زرتشتیان یزد به زبان نیاکان خویش یعنی زبان فارسی دری سخن می ‎ گویند.

دین غالب مردم استان یزد، اسلام و مذهبشان شیعه ی جعفری است اما اقلّیّتهای مذهبی دیگری هم در این استان زندگی می‏کنند که می ‎ توان از زرتشتیان و یهودیان نام برد.

یزد؛ حیات تاریخی

«یزد» واژهای باستانی است که ریشه در «یشت» یا «یزت» و «یسن» به معنای ستایش، نیایش، پرستش، ایزد دارد. به اعتقاد عده ‎ ای دیگر از تاریخ‏نویسان، در دوره‌ی ساسانیان به فرمان یزدگرد اوّل در این محل، شهری به نام «یزدانگرد» بنا شده  است و نام یزد از همین عنوان گرفته شده و به معنای مقدّس، فرخنده و درخورآفرین است.

پس از ظهور اسلام و تأسیس اولّین حکومت محلّی آل کاکویه در قرن پنجم قمری،  به یزد لقب «دارالعباده» داده شد.

مجموعه آثار باستانی پراکنده‌ی موجود در این استان، مبیّن آن بوده که استان یزد از سرزمین‌های کهن و تاریخی ایران زمین است. آثاری چون دست‌افزارهای سنگی به دست آمده در دره‌های «شیرکوه»، سنگ‌نگاره‌های کوه «ارنان»، «فودیج» بهاباد، «مزرعه مفیدی»  اردکان ، «هس‌بخته» و «گنج‌دره» در تفت، «کوه سرخ» ندوشن و ابزارهای سنگی پیش از تاریخ «بیده‌ی» میبد، همگی گواه بر آن است.

علاوه بر آن وجود آثار معماری و شهرسازی پیش از اسلام همچون قلعه‌ی سنگی شواز متعلق به دوره‌ی اشکانی، محوطه‌ی باستانی غربالبیز و قلعه‌ی «کوهستان گبری» در ابرکوه، «کهندژ» (نارین قلعه‌) میبد متعلق به دوره‌ی تاریخی، قلعه‌ی خورمیز مهریز متعلق به دوره‌ی ساسانی و غیره، مدنیّت را در این حوزه آشکار می‌سازد.

وجود معماری مسجد جامع فهرج که متعلق به نیمه‌ی دوم قرن اول هجری است، مهم‌ترین سند به جا مانده از نفوذ اسلام در همان قرون اوّلیه در این خطه است اما وجود حکومت‌های محلّی آل کاکویه(حک 584 ـ 443 ق)، اتابکان (حک 718 ـ 584 ق)، آل مظفر (حک 795 ـ 718 ق)، در یزد نیز استقلال سیاسی این منطقه را به مدت سه قرن نشان می‌دهد. اگر چه در طی قرن ها حکومت‌های مرکزی یزد (از تیموریان تا قاجار) به عنوان یک قطب سیاسی ـ اقتصادی نیز مطرح بوده است.

از مهمترین ویژگی خاص معماری کویر را می توان در آب انبارها، بادگیرها و  ساباط‏ها در یزد دانست.

آب انبار:

در شهرها و روستاهای استان یزد نزدیک به یک هزار آب انبار وجود دارد که شیوه طرّاحی آنها تقریباً یکی است. یکی از عمده ‎ ترین مصالح سنّتی ساخت آب انبار در کنار آجر، «دیمه» است که از آهک و خاکستر و ماسه بادی و غیره تشکیل شده است. این ملات ضمن آب ‎ بندی بنا، از فاسد شدن آب نیز جلوگیری می ‎ کند. آب ‎ انبارها معمولاً از چهار عنصر اصلی خزینه،گنبد، پاشیر و بادگیر تشکیل شده ‎ اند.

تعداد بادگیرها با توجّه به شرایط آب و هوایی منطقه و نوع عملکرد، از یک تا هفت متفاوت است. به عنوان مثال آب انبار «مریم آباد» (امامزاده شنبه) دارای یک بادگیر، آب انبار «شش بادگیری» یزد دارای شش بادگیر و آب انبار «عصرآباد» و «حسین‌آباد» دارای هفت بادگیر است.

بادگیر:

 از شاخص ‎ ترین نشانه‏های خانه ‎ ها و مناظر عمومی بافت‏های تاریخی شهرهای استان یزد، بادگیرها هستند. بادگیرها علاوه بر ابهّت و زیبایی بخشیدن به ساختمان، نقش بسیار مؤثّری در تهویّه فضای درونی بناها و خنک کردن سرداب‌ها و آب‌انبارها دارند.

این برج ‎ های مناطق کویری در حقیقت سیستم تنفسی شهر محسوب می‌شوند که هوای دلپذیر و مطبوع را به قسمت زیرین خود هدایت می ‎ کنند. باد به مجرّد این که به چشمه ‎ های بادگیر می ‎ وزد به جهت اختلاف سطح و وضعیت ویژه چشمه ‎ های بادگیر، با سرعت هرچه تمام ‎ تر به پایین کشیده می ‎ شود و از چشمه‏های دیگر بادگیر هوای گرم و آلوده را نیز به بیرون می‌فرستد.

بادگیرها از چهار بخش عمده‌ی بدنه (ساقه)، قفسه، تیغه و سقف تشکیل شده‌اند که اغلب به شکل مربع، مستطیل و یا هشت وجهی هستند.

این سازه‌های بی‌بدیلِ معماریِ مناطق کویری ایران خاصه استان یزد، به صورت یک‌سو در اردکان و میبد و چهارسویه نیز ساخته شده‌اند.

بادگیر «باغ جهانی دولت آباد» یزد با 33.8 متر ارتفاع از سطح زمین شاهکار مهندسی و نشانه نبوغ معماران یزدی است و یکی از عناصر معماری خشتی و آجری ارزشمند و منحصر به فرد در جهان شناخته شده است.

ساباط:

در لغت به معنای راهرو، دالان و سقفی است که بر روی کوچه ها و معابر ساخته می شود. معماران یزدی نه تنها تمام جوانب را در ساخت داخل خانه مد نظر داشته اند، بلکه در ساخت کوچه هم با توجّه به نیازها و شرایط اقلیمی - فرهنگی مردم منطقه، ویژگی های ارزنده و جالب توجّهی را در نظر داشته اند.

یکی از خصوصیّات بارز محلّه های قدیمی در استان یزد، کوچه ها و گذرگاه های سرپوشیده ی آن به نام «ساباط» است و هدف از ساخت ساباط ضمن ایجاد اتصال سازهای میان واحدها و استحکام با ساخت پشت بند، این بوده که انسان گرمازده‌ی کویر به هنگام عبور از کوچه‌ها و معابر، در یک ریتم پیش‌بینی شده و مشخص، زیر سایه‌ی ساباط ها قرار گیرد و دمی عرق بخشکاند و بیاساید.

دربند:

در برخی از کوچه های بن بست که دارای ساباط است در قسمت ورودی کوچه دری محکم گذاشته می شده است و به این گونه فضاها که برای افزایش امنیّت ساکنان کوچه مؤثّر بوده «دربند» می گویند.

در هر دربند چند خانوار  زندگی می‏کردند، از جمله دربندهای مهم استان می‌توان به دربند «مجدالعلما» در اردکان و دربند «آقایی‌ها» در یزد اشاره ‌کرد.

آسیاب‌ها:

در اکثر آبادی‌هایی که در مسیر قنات قرار داشته و امکان تغییر سطح آب قنات در آن میسّر بوده، از نیروی ذخیره آب جهت چرخش سنگ آسیاب استفاده می شده و آسیابی در آن آبادی تأسیس می گردیده است.

عمده‏ترین قسمت آسیاب، تنوره آن است که به صورت مخروطی معکوس در مسیر قنات و در عمق زمین ساخته می شده و آب ذخیره شده در آن از روزنی کوچک و با فشار، پره های چوبی متصّل به سنگ آسیاب را به حرکت در می آورده است.

سنگ زیرین و رویی آسیاب از نوعی سنگ های آذرین مقاوم ساخته شده است که به صورت مدوّر و یکی ثابت و دیگری متحرک است. گندم یا جو از روزنی به مرکز آن هدایت و به آرد تبدیل می شود.

فضای اصلی آسیاب ها در دل زمین جای دارد و بخش نمایان آن اندک است و به نورگیرها و ورودی خلاصه می شود ولیکن فضای زیرین آسیاب معماری ویژه ای دارد که نمونه بارز آن آسیاب آبی «اشکذر» است.

از آسیاب ‎ های معروف یزد می توان به آسیاب «دوسنگی» میبد در عمق 40 متری زمین و آسیاب های «سنگ سیاه» و «اسلامیه» در تفت، «بفروئیه» ، «ده‌آباد» و «بیده» در میبد، «مزوار» در مهریز، «کوشکنو» و «زیر و زنبیل» در یزد اشاره کرد.

باغ ها:

در استان یزد، علیرغم کویری بودن و مشکل کم آبی، باغ هایی پدید آمده که نشانه ذوق و خلّاقیّت کشاورزان و معماران یزدی است.

در معماری منظر این باغ ها نبوغ خاصّی نهفته است و روش آبرسانی و آبیاری آنها یکی از موارد مهم و قابل ذکر است که این ویژگی باعث شده که باغ «دولت‌آباد» یزد و باغ «پهلوان‌پور» مهریز به عنوان باغ‌های ایرانی در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت برسند.

از دیگر باغ‌های مهم استان می‌توان به «باغ خان» واقع در جاده‌ی قدیم تفت، «عمارت کلاه فرنگی» واقع در رحمت‌آباد، « باغ صدری» تفت و «باغ تیتو» در بافق و «باغ وزیر» در شهرستان صدوق اشاره کرد.

یزد؛ صنایع دستی

صنایع دستی و هنرهای سنتی در هر منطقه، بخشی از فرهنگ آن منطقه است. صنایع دستی با وجود برخورداری از ویژگی‌های بارز و قابلیت‌های منحصر به‌فرد فرهنگی، می‌تواند اثرات بلندمدتی را بر توسعه‌ی اقتصادی و اجتماعی کشور بر جای گذارد.

استان فرهنگ‌پرور یزد، تاریخی درخشان و افتخارآمیز دارد. تاریخ کهن این خطه‌ی کویری و فرازهای بلند مدنیت، آن را در زمره‌ی قطب‌های مطرح و بالنده‌ی صنعتگری و فنون و حرفه معرفی کرده است.

کتاب صنعت این خطه به شرح حال دل‌انگیز بافته‌های «دارایی‌بافی»، «احرامی‌بافی» و هنرهای زیورآلات سنتی، «قپان‌سازی»، «مسگری»، «سفالگری» و «کاشی‌سازی» نوین است.

روزگاری بدنه‌ی اصلی حیات و تکاپوی مردم شهر، بازار مسگران، سراجان و سفالگران بود و تنها آهنگ و ترنم روح‌بخش موسیقی پُتک بر سندان و دفتین بر تار و پود به دست ارباب صنایع دستی بود.

هنوز هم خاطرات مردم این بازارها در فرهنگ و ادبیات شهر زنده و پا برجاست و نویدبخش بازگشت رونق و رواج دیرین را می‌دهد و این بار نه تنها در جهت برآورده ساختن نیازهای محلی بلکه در راستای معرفی فرهنگ و تمدن دیرین و ذوق و ظرافت مثال زدنی اهل هنر و صنعت این شهر مقدس، برای شهر بزرگی به نام «دنیا» خودش را آماده می‌کند.

در آفرینش هنری، آنگاه که بحث «سنّت» و «صنعت» به میان می آید، زیباترین معانی و چشم نوازترین فرم ها و شکل ها در تلاقی یکدیگر قرار می گیرند و منشوری رنگ به رنگ، برتافته از جانمایه زندگی پدید می آید و در رابطه‌ی همیشگی و دیرپای «ذهن» و «زبان» است که «دست»، زبان هنرمند در خلق اثر هنری می شود.

از این رو، صنایع دستی در خاموشی و خلوت هنرمند شکل می گیرد و همه ظرایف و زیباییاش را در سکوتی فارغ از هیاهوی صنعت به رخ می کشد.

در گذشته ای نه چندان دور، به علت غلبه‌ی سنّتها و رسوم پیشینیان بر زندگی مردم، کمتر خانه ای وجود داشت که در آن یکی از انواع حرفه های نسّاجی دستی یافت نشود. استمرار تولید در خانه موجب شده بود که تجربیّات و اطّلاعات حاصله به سادگی از نسلی به نسلی دیگر انتقال یافته و اشتغال به صنایع دستی همچون سجّاده، روتختی، پتو، احرامی، شال، دستمال ابریشمی، پارچه های ترمه و مخمل به صورت یکی از ارکان اقتصاد خانواده درآید.

از مهمترین صنایع هر شهرستان را می توان به موارد زیر اشاره کرد: شهرستان ابرکوه (نمدمالی)، شهرستان بافق (حصیربافی و پادری بافی)، شهرستان خاتم (گلیم‌بافی) ، شهرستان صدوق (خورجین‌بافی)،  شهرستان مهریز (گیوه چینی و چاقو سازی)، شهرستان میبد(سفال و سرامیک، زیلو، حوله بافی و کاربافی ) و شهرستان یزد(دارایی، گره چینی ، ترمه، احرامی بافی،آهنگری (چیلانگری)، کاشیسازی معرّق، کاشیسازی هفت رنگ و زیورآلات سنتی).