چاپ

خبر یزد - یزد- آب را الفبای آبادانی و به تعبیری جامع‌تر، زندگی گفته‌اند؛ هر آن جایی‌که آب هست و یافت می‌شود، در کنارش آبادی‌ای قرار دارد و حیات هر آبادی و هر انسان، بسته به وجود آب است و به دلیل همین اعتبار و ارزش آب بود که در ایران کهن، نیایشگاه‌های بزرگی برای ستایش ایزد نگهبان آب، آناهیتا (ناهید) ساخته بودند.

انسان همواره و در طول تاریخ پرفراز و نشیب هستی آموخته که باید زیست و اگر طبیعت و اقلیم بر سر مهر نبودند و شرایط زیست فراهم نبود، می‌باید محیط را قابل زیستن کند. حال چه انسانی که بر روی قطب شمال و جنوب باشد و چه در صحرای سوزان آفریقا و چه در کویرهای خشک ایران، باید بِزیَد و چون زیست را حق خود می‌داند، در جست‌وجوی چگونه زیستن و بهتر زیستن برمی‌آید.
انسان کویری، انسانی مقاوم است، انسانی اندیشمند است. برای دسترسی به خواسته‌هایش هر تدبیری می‌اندیشد و اگر آن خواسته آب باشد، دستانش را حتّی تا ژرفای صد گزی چاه و یا درازنای ده فرسنگی قنات هم دراز می‌کند تا به آب برسد.
سال‌ها دشت‌ها و صخره‌ها را می‌کند و می‌کاود تا به قطره‌ای آب برسد و آن را چون فرزندی نوپا نگاهبانی می‌کند تا از پس ریگزاران و سنگلاخ‌ها به مقصد برسد زیرا چونان مردم دیگر سرزمین‌ها، دسترسی همیشگی به آب چشمه، رودخانه‌، چاه و قنات و یا آب باران ندارد و یا حتی برخی از این مردمان، هیچ‌گاه دسترسی به آب چاه و قنات ندارند و بر زمینی شور، روزگار می‌گذرانند که آبی شور یا تلخ را بر پهنه خاک، جاری می‌بینند.
پس هماره باید چشم به راه باران باشند تا قطره قطره آن را جمع کنند و در حوضی انبان سازند. از این روست که آب را فرو فرستاده‌ای آسمانی می‌دانند که حتّی برای آمدنش هم باید در بیرون شهر به نماز بایستند و از پروردگار یگانه آن را بخواهند که آب حلقۀ پیوند تمامی باورها، آداب و رسوم، فرهنگ و تمدّن کهن دیار ایران است.
و بی‌گمان چه کس بهتر از انسان کویری قدر آب را می‌داند و بدان احترام می‌گذارد. او آب را چون دُر دانه در پهلو می‌گیرد و تا سرمنزل مقصود راهنمایی می‌کند. آب برای انسان کویر، چون کیمیاست. رگه‌های کاریز در دل کویر، رگه‌های حیات هزاران انسان و سرزمین لب‌تشنه‌ای است که در انتظار آب، لَه‌لَه‌ می‌زنند و چون دست یاب شد، باید چون گوهری، گران‌بها آن را پاس داشت و از چشم نامحرم بدورش داشت و در گنجینه‌ای رازآمیز در دل خاک نهانش کرد.
آن گنجینۀ رازآمیز و مقدّس، آب‌انبار است، ابداع و آفرینش معماران و مردان توانای کویرهای ایران که گاه آب یک سالۀ خلقی لب‌تشنه را در خود جای می‌دهد. آب‌انبارها هم گنجینۀ آب ساکنان و ره‌پویان کویر در روزهای بی‌آبی و کم‌آبی تابستان بوده است و هم نهان‌گاه آب در روزهای قحطی و شهربندان بیگانه و دشمن و به گاه جنگ‌های چندین ماهه و شاید چندین ساله. از این روست که یکی از رهنوردان کویر پیشنهاد می‌کند که:
«ساختن مسجد از این به بعد ممنوع باشد و به جای آن، چیزهای عام‌المنفعه دیگری بسازند. خداوند متعال در هیچ‌یک از شرایع خود، آدمیزاد را در قیام به عبادت دچار تکلّف نکرده است. در زیر این آسمان بی‌انتها هر جا باشید، بدون هیچ خجلت، راحت و آسوده می‌توانید نماز بخوانید و خدا را ستایش کنید. اما در زیر همین آسمان بی‌انتها هر جا باشید، نمی‌توانید راحت و آسوده آبِ خوردن و آبِ زراعتی به دست بیاورید.» (مهاجر: 90-91)
این آبگیرها بنابر موقعیّت، مکان و کاربری در شهرها، روستاها، دژها، در دل کوه‌ها، قلعه‌ها، راه‌های کارون‌رو، میان دشت و کشتزاران و حتّی درون خانه‌ها ساخته‌ می‌شده است. (در بخش انواع آب‌انبار به چگونگی ساخت و تفاوت‌های آن اشاره گشته است).
و آدمیان کویر، پس از پی بردن به وجود آب‌انبار، در پی ساخت آن و بهره‌وری و توسعۀ هر چه بهتر از آن و مطابقت با بافت شهرهای کویری افتادند. این بود که در طول تاریخ و بر اثر آزموده‌های زندگی، با افزودن بادگیر، پاشیر، تزیینات هنری، راه‌های تهویّۀ آب، گندزدایی و مهم‌تر از آن سرمایش آب پی بردند و آب آب‌انبارها در تابستان، به خنکی آب‌های جاری شده از کوهساران پربرف در زمستان شد.
این هنرِ مردان کویر بود. حال که باید این چنین زندگی کرد، پس باید خشکانه را به ترانه تبدیل کرد. معماری کویر، سراسر معماری هوشمندانه است. معماری کویر، دستاورد مردان جان سخت کویر است و آب‌انبار، نماد مقاومت، هوش، هنر و باورهای دینی ایرانیان معمار است و به گفتۀ یکی از نویسندگان کویر: «ارزش آن هنگامی معلوم می‌شود که تشنه‌کام و گرمازده‌ای به آن روی می‌آورد و با نوشیدن جرعه‌ای آب خوشگوار، جانی تازه می‌یابد.» (طباطبایی: 269)
علی اصغر مهاجر که به کویر سفر کرده بود، معتقد است که: «سخن گوی مردم یزد می‌گوید که به اعتقاد ما، گردش زمین و زمان و ماه و ستاره هر چه در آسمان‌ها قرار دارند، همه در پی آب و به عشق آب است.
امّا واقع قضیّه آن است که این قطعه شعر و نظائر آن، حسرت ابدی کویرنشینان را برای آب و کشش ازلی آنها را به سوی آب نشان می‌دهد و می‌نماید که فکر و اندیشه و احساس این مردم چه قدر تفاوت دارد. با آن زارع گیلانی که در قسمت اعظم سال، آسمان را ابرآلود می‌بیند و سنگینی بارش‌های سالانه، مجال شناختن آب را به او نمی‌دهد.» (مهاجر: 90) و این ارزش تا بدان جاست که‌ آب، حتّی چهره و بافت شهرهای حاشیۀ کویر را نیز تحت تأثیر خود قرار می‌دهد.
این ضرورت‌ها که گفته شد، با توجّه به اینکه بخش زیادی از فلات ایران در اقلیم گرم و خشک قرار دارد. مردم ساکن آن با دشواری‌های ویژه‌ای روبرو هستند که عبارتند از: خشکی‌ هوا و عدم ریزش باران کافی در بیش از شش ماه از سال در بیشتر نقاط ایران و در نتیجه، فصلی بودن آب رودخانه و عدم امکان دسترسی به رودخانه‌ها و چشمه‌های پر آب دائمی، گرمای زیاد، آفتاب سوزان تابستان، اختلاف درجۀ حرارت بین شب و روز و نوسان درجۀ حرارت سالانه و پایین بودن سطح آب‌های زیرزمینی در بسیاری از نقاط ایران، سبب بنیان پدیده‌های گوناگونی از شکل زندگی و بافت شهرها شده که احداث بند و قنات و آب‌انبار و دیگر ساختمان‌های وابسته به آب، جهت تأمین آب شیرین در فصول خشک سال، بخشی از این تمهیدات است و چنان شده است که وامبری نویسندۀ کتاب «سیاحت درویشی دروغین» از قول مردم ایران می‌نویسد: «اگر چاه آب را خراب کند، می‌کشیم».
نتیجه آنکه پژوهشگران، ایجاد آب‌انبار را بنابر دلایل زیر می‌دانند:
□ ذخیره آب برای زمان‌های خشک‌سالی، جنگ و یا محاصره
□ خنک ماندن آب در تابستان
□ تمسّک به عمل خیر سقایت
□ یادآوری حادثۀ عاشورا و واقعۀ کربلا» (خیرخواه: 82)
□ نیز برای بهره‌وری بهتر از مستندات این گفتار بنگرید به بحث‌های اقلیم و معماری/ تقدّس آب/ وقف و خیرمندی.
"نویسنده و پژوهشگر تاریخ و فرهنگ یزد"
برچسب‌ها
یزد نویسنده کتاب