چاپ

خبر یزد - یزد- تمدن‌های کهن بشری همگی در کنار رودخانه‌های بزرگ شکل گرفته‌اند، مانند تمدن ایران که در کنار رودخانه‌های مختلف فلات ایران یا تمدن مصر که در کنار رود نیل ایجاد شده، مناطق کویری به دلیل اقلیم خشک و محدودیت‌های زیستی معمولا جایگاه تشکیل کانون‌های جمعیتی نبوده اما در یزد، مردمان سخت کوش این دیار با فناوری حفر قنات و ایجاد آب انبارهای متعدد، بستر زندگی را در کویر مرکزی کشور که یکی از گرم و خشک‌ترین مناطق جهان است، شکل داده‌اند.

یکی از عواملی که به ثبت جهانی بافت تاریخی یزد منجر شده، سازگاری مناسب این شهر در طول تاریخ با اقلیم گرم خشک کویر مرکزی ایران است، در اینجا با مدیریت مناسب آب و معماری متناسب خانه‌ها و محلات با اقلیم کویر، زندگی به جریان افتاده و تداوم یافته است، مهمترین عامل آن بدون شک مدیریت مناسب آب در قالب آب انبارهایی بوده که تا قبل از لوله‌کشی در شهر یزد وجود داشته، اما این آب انبارها همگی به یک شکل مدیریت نمی‌شدند و تفاوت‌های در نوع مدیریت آنها وجود داشت که در ادامه این تفاوت‌ها تبیین شده است.
سه گونه مالکیت برای مدیریت آب‌انبارهای شهر یزد که روزگاری محل تامین آب مورد نیاز مردم بوده، وجود داشته است.
آب انبارهای موقوفه
استفاده از تقریباً اکثر آب‌انبارهای شهر یزد چه آن‌هایی که از سوی زرتشتیان ساخته شده و چه مواردی که مسلمان ساختند، صورت وقفی برای همگان بوده است.
وقف، خیرات، داد و دهش، گهنبار، آیین پسندیدۀ نزد همه ادیان است کما اینکه در کاشان، یک یهودی آب‌انباری برای مردم ساخته و اصلاً بدین نیّت ساخته شده‌ که عمومی مردم از آن استفاده کنند. چون بناهایی عام هستند و کتیبۀ تمامی آب‌انبارها گواه روشنی بر این اندیشۀ نیک بوده است.
گروهی برای خوشنودی خداوند، جمعی برای آمرزش خود و پدران، گروهی برای بخشایش گناهان و رسیدن به فردوس برین و جمعی برای رفاه خلق که در نهایت خوشنودی خالق هم در پی اوست و گروهی به ویژه زرتشتیان، به نامگانۀ (یادبود) درگذشتگان خود.
یکی از پدیده‌های بسیار جالب در این مورد، ساخت و وقف آب‌انبار از سوی افرادی بوده که پس از خود فرزندی نداشته و بدین وسیله خواسته‌اند، نام خود را پایدار سازند. مانند حاج علی‌اکبر در میبد، عبدالحسینی، حاج حسن تاجر قاینی‌زاده، حاج سیدحسین خویدکی، تابنده دختر ملّا قادر کوچه بیوکی، بی‌بی فاطمۀ گلشن و حاجی طیّبه در یزد و ده‌ها مورد دیگر.
در این زمینه مالک اصلی خداوند و یا امامان پاک هستند که از سوی واقف، خود یا فرزندان یا افرادی درستکار، متولّی امور آبرسانی، نگهداری و یا بازسازی آن شده‌اند و به روشنی در وقف‌نامه یا کتیبۀ سردر آب‌انبار آمده است.
امّا آب‌انبارهای زرتشتیان که تمامی وقف بر همگان بوده، متولّی آن انجمن زرتشتیان و یا اعضای انجمن زرتشتی هر محل بوده است.
متأسّفانه برخی آب‌انبارهای کنونی شهر یزد، فاقد وقف‌نامه است یا دارد اما نشانی از آن در دسترس نیست. از این رو دیده شده که از سوی مالکان زمین یا خانه‌های مجاور یا مالکینی دروغین، دیوارکشی، تصرّف و ویران شده است.
اکنون متولّی بسیاری از آب‌انبارهای یزد ادارۀ اوقاف یا مساجد و حسینیّه‌های جنب آن است.
آب انبارهای عمومی
در این نوع مالکیّت که خود می‌تواند به نحوی جزء موقوفات قرار گیرد، آب‌انبار یا در تملّک اهالی محل بوده که با خودیاری و همیاری، پولی را گرد آورده و به خرید زمین، پرداخت هزینۀ ساخت، نگهداری، تعمیر، آبرسانی و لایروبی و غیره اقدام می‌کردند. یا توسّط حاکم یا فرماندار دولت، تمام یا بخشی از هزینه‌های آن پرداخت می‌شد و در تملّک دولت قرار داشت.
آب انبارهای شخصی
در این مورد نادر، برخی آب‌انبارهای درون باغ (مانند باغ دولت‌آباد) و آب‌انبارهای شخصی خانه‌ها (که به آن منبع گفته می‌شود) را شامل شود که ویژۀ افراد ساکن و یا شاغل در باغ یا اهالی آن خانه یا باغ است.
پژوهشگر، نویسنده و یزدشناس
برچسب‌ها
یزد میراث فرهنگی بنای تاریخی